EMİR ALİ ŞİR NEVAÎ. (1925). MUHAKEMETÜ’L-LUGATEYN. (Haz. ABDÜLHAKİM GULMUHAMMEDOV). POLTORATSKİ (AŞKABAT): TÜRKMENİSTAN DEVLET NEŞRİYATI. 90 s

• Published in: Uluslararası türk lehçe araştırmaları dergisi : Online Vol. 4; no. 1; pp. 141 - 145
• Main Authors: AŞİROV, Tahir, ALBAYRAK, Çağdaş
• Format: Journal Article
• Language: English
• Published: 20-06-2020
• ISSN: 2587-1293; 2587-1293
• DOI: 10.30563/turklad.724731

Türkî halkların düşünce, dil ve edebiyat tarihinde Ali Şir Nevaî’nin “Muhakemetü’l-Lugateyn” isimli eserinin Dîvânü Lügâti’t-Türk’ten sonra hususi bir yeri bulunmaktadır. Sovyet Türkmenistanı’nda Ali Şir Nevaî’nin “Muhakemetü’l-Lügateyn” adlı eseri üzerine değişik çalışmalar yapılmıştır. Ancak bu çalışmaların içinde ilk ve belki de en önemlisi çalışma, Abdülhakim Gulmuhammedov’un 1925 yılında Aşkabat’ta “امير آلى شير ناوايى موحاكيمه توللوغاته ين” (Emir Ali Şir Nevaî Muhakemetü’l-Lugateyn) adıyla yayımladığı eserdir. Bu çalışma, Nevaî’nin “Muhakemetü’l-Lügateyn” isimli eserinin usul-ı cedit yönetimiyle basılmış olma vasfını taşıması bakımından da değerlidir. Eseri yayına hazırlayan Gulmuhammedov eserin önüne “Söz Başı” adı altında bir giriş yazmıştır. Bu girişte ilk olarak Nevaî’ye kadar gelen Türkî halkların dilleri konusuna değinmektedir. Girişin “Mir Ali Şir” adını verdiği bölümünde ise onun hayatı, eseri hakkında bilgi vermekte ve eser hakkında çeşitli değerlendirmeler yapmaktadır. Bu değerlendirmeler sonunda da şöyle demektedir: “Mir Ali Nevai’nin vefatından sonra 430 yıl geçmesine rağmen, onun ölümsüz eserleri Orta Asya Türkleri arasında edebiyat külliyatı “Hristomatiya” olarak hâlâ kabul görüp okunmaktadır”. Bu kısıma, Türkmenlerin arasında Türkmence kaleme alınmış divanların her evde bulunduğunu bilgisini eklemeyi de unutmamıştır. Eserin, dönemine ait elyazmalarıyla birlikte sonraki elyazmaları, taşbasmaları ve yayınları, Türk dilinin tarihî sürecini belirleyen önemli yapıtlardandır. Gulmuhammedov’un yayına hazırladığı “Muhakemetü’l-Lügateyn”, diğer Türkî halklarda olduğu gibi Türkmen dili ve düşüncesinde de ayrı bir öneme sahip olmuştur. Gulmuhammedov esere yazdığı girişte kendi fikirlerini beyan etmekle birlikte dönemin düşünce yapısını da irdelemektedir. Nitekim daha sonra kaleme alınan eserlerde, onun girişteki bu değerlendirmelerine çokça eleştiri yapıldığı görülmektedir. Örneğin Kümüşali Böriyev’in 1931 yılında “Türkmen Dili” adıyla yayımladığı makalede, Gulmuhammedov’u Çağatayca hususundaki değerlendirmeleri bağlamında eleştirmiş ve buna da delil olarak Nevaî’nin “Muhakemetü’l-Lügateyn” isimli eserine yazdığı girişi tanık göstermiştir. Bu bağlamda başka tartışmaların olduğu da bilinmektedir. Bildirimizde, Gulmuhammedov tarafından 1925 yılında Aşkabat’ta “اميرآلىشيرناوايىموحاكيمهتوللوغاتهين” “Emir Ali Şir Nevaî “Muhakemetü’l-Lügateyn” adıyla usul-i cedit alfabesiyle yayımlanan eser tanıtılmaya ve değerlendirilmeye çalışılacaktır.
Muhakamat al-Lughatayn by Ali-Shir Nava’i (also called Alisher Navaiy) has the most important value in the intellectual history of Turkic people. There are also different studies about this work in the Soviet Turkmenistan and the most important one is Mir Alisher Navaiy’s Muhakamat al-Lughatayn, which is the first edition of the work in Cedid alphabet, published by Abdulkerim Gulmuhammedov in Asghabat, 1925. The editor, A.Gulmuhammedov started the introduction part with the Prologue (also called Söz başı in Turkmen) that reveals the subjects of Turkic people’s language until Ali-Shir Nava’i’s period. Moreover, “Mir Ali- Shir” chapter of the introduction part gives the information about his life and works. The end of the assessment informs that although 430 years passed after Mir Ali-Shir Nava’i’s death his evergreen works are read by Turkic people as the oeuvre of Chrestomathy in the Central Asia and also adds that Turkic devans are found in each houses of Turkmen people. The work’s handwriting of that period is associated with the later handwriting, lithographies and editions identifying the history of Turkmen language. Muhakamat al-Lughatayn edited by Gulmuhammedov has the most important place in the history of Turkmen Language. Moreover, Gulmuhammedov explains his own ideas and genius of the period in the introduction part. On the other hand, there is also criticism against his assessment in the work and the article “Turkmen language” by Ali Böriyev in 1931, criticizes Gulmuhammedov in the context of Chagatai language (extinct Turkic language) and Nava’i’s Muhakamat al-Lugatayn is shown as an evidence for his criticism. This study tries to reveal the importance of Muhakamat al-Lughatayn, which was published by Gulmuhammedov in 1925, Ashgabat in Cedid alphabet, during the history of Turkmen language and idea.