İslâmî kitap san’atlarında standartlaşma: Usta-çırak ilişkisi ve icazet geleneği

• Published in: Osmanlı araştırmaları = The Journal of Ottoman studies Vol. 2017; no. 49; pp. 231 - 266
• Main Author: Schick ,İrvin Cemil
• Format: Journal Article
• Language: Turkish
• Published: İSAM 2017
• Subjects: Edebiyat; Tarih; İstanbul; Türkiye; Ebru; Meşk; Islamic arts of the book; Calligraphy; Tradition; İcâzet; Tezhib; Gelenek; Mashq (master-apprentice instruction); İslâmî kitap sanatları; Marbling; Ijazah (artistic license); Yozlaşma; Illumination; Hat; Degeneration
• ISSN: 0255-0636
• DOI: 10.18589/oa.590891

İslâmî kitap sanatlarının yaşayan bir gelenek teşkil ettiği Osmanlı döneminde
usta-çırak ilişkisi belirli bir devamlılık sağlamış, ancak zaman zaman bu
sanatlarda bazı radikal yenileşmelerin vuku bulmasını da asla önlememiştir. Buna
mukabil söz konusu geleneğin sekteye uğratılmış olduğu günümüz Türkiyesi’nde
sanatlar keyfî bir biçimde seçilmiş bazı sanatçıların şahsında dondurulmuş, durağan
ve taklitçi bir ortodoksi dayatılmıştır. Bu makalede İslâmî kitap sanatlarının
standartlaşması sürecinde usta-çırak ilişkisinin ve icazet düzeninin rolleri ele alınmaktadır.
Önce hat sanatında meşk sisteminin tarihî seyri ile bu öğretim yönteminin
son aşaması ve başlıca kalite kontrolü aracı olan icazet geleneği gözden
geçirilmekte, tezkirelerde ve diğer birincil kaynaklarda usta-çırak ilişkisinin nasıl
algılandığı, erken devirlerdeki şahsî icazetlerin yerini nasıl son dönemde kurumsal
icazetlerin aldığı gibi hususlar incelenmektedir. Bundan sonra 20. yüzyılın ilk
yarısında Avrupa’da tezâhür etmiş olan ve ikinci yarısında Türkiye’de siyasî yelpazenin
gerek sol, gerekse sağ cenahlarında tedavüle giren yozlaşma söylemi ele
alınmakta, söz konusu söylemin tezhib ve ebru sanatlarındaki etkileri ve sonuçları
irdelenmektedir. Önceleri icazet sistemine tâbi olmayan bu sanatlarda nev-zuhûr
bir icâzet geleneğinin icad edilmesi her ne kadar yozlaşmalarını önleme gayesi
güdüyorsa da geleneği korumak için bizatihi geleneğe ihanet etmenin çelişkili
olması bir yana, bu şekilde İslâmî kitap sanatlarının sağlıklı bir şekilde evrilmeye
devam etmesinin önüne kesilmektedir.