HİVE VE ÜRGENÇ OĞUZ AĞIZLARINDA SÖZLÜKSELLEŞMİŞ YAPILAR

• Published in: Uluslararası türk lehçe araştırmaları dergisi : Online
• Main Author: Cengiz, Mustafa
• Format: Journal Article
• Language: English
• Published: 06-06-2024
• ISSN: 2587-1293; 2587-1293
• DOI: 10.30563/turklad.1431931

Gelişmiş bir söz yapımı sistemine sahip olan Türk dilinde söz teşkilleri yalnızca eklerle değil, sözlük birimlerin işlenmiş biçimleriyle de yapılmaktadır. Bu sözlük birimler, anlamı tamamlayıcı unsurlar olabileceği gibi yardımcı fiil konumunda da olabilirler. Bunlar, ses düşmesi, ses benzeşmesi gibi birtakım ses bilgisel süreçler neticesinde işlenerek sözlük birim olma özelliğini kaybedip söz yapımında etkin kullanılan unsurlar durumuna gelebilmektedir. Sözlükselleşme, dildeki unsurların türlü sebeplere bağlı olarak sözlüğe girmiş olmasını ifade etmektedir. Bu durum, çeşitli yollarla gerçekleşmektedir. Türk dilinin bazı lehçe ve ağızlarında görülebilen bu dil olgusu, Harezm’in Hive ve Ürgenç Oğuz ağızlarında da görülmektedir. Tespit edilebildiği kadarıyla sözlükselleşme süreci bu ağızlarda görevli sözcüklerin gramerleşme sonucu esas unsurla kaynaşması, yardımcı unsurların tabanlaşma yoluyla esas unsurla birleşmesi ve -(X)p zarf-fiil ekiyle gerçekleşmektedir. Tabanlaşma, al- esas fiilinden sonra kullanılan yardımcı unsurlarla et- yardımcı fiilinin, çeşitli ses bilgisel süreçler sonucu esas unsura dahil olmasıyla gerçekleşmektedir. Buna ek olarak bu ağızlarda bilen ve +din (< dey) edatları da sözlükselleşme sürecinde etkin olan görevli sözcüklerdir. Bu çalışmada, tarihî ve çağdaş Oğuz değişkelerinde çeşitli şekillerde ele alınan sözlükselleşmiş yapıların Harezm’de konuşulan Hive ve Ürgenç Oğuz ağızlarında ne şekilde görüldüğü incelenmiştir.