Prophets carrying texts by other authors in Byzantine painting: Mistakes or intentional substitutions?

• Published in: Zbornik radova Vizantološkog instituta Vol. 2007; no. 44; pp. 229 - 244
• Main Author: Popovich, Ljubica
• Format: Journal Article
• Language: English
• Published: Institute for Byzantine Studies of the Serbian Academy of Sciences and Arts 2007
• ISSN: 0584-9888; 2406-0917
• DOI: 10.2298/ZRVI0744229P

Since there are no two identical churches in Byzantine art, consequently there are no two identical iconographic programs. This observation also applies to the representation of prophets in the drums of the domes or in other locations in Byzantine churches. Research dealing with this group of Old Testament figures reveals many variations regarding the planned selection of prophets and choices of the texts that they carry inscribed on their scrolls. This study examines the instances when one of the authors of the prophetic books carries the text by another author. These occurrences are neither frequent nor accidental. Such deviations from standard practice that are explored in this article demonstrate the following: first of all exchanges of text can occur due to the mistake by the artist, as exemplified in the Palace Chapel in Palermo, or by the mistake of the person who inscribed the texts, as in the Chapel of Joachim and Anna in the Monastery Studenica. Secondly, in a number of monuments the text-bearer and the selection of the text by another prophet-author are not accidental. For example, if a number of quotations to be used are chosen from the book by the prophet Isaiah, and he is only represented once, because repetition of the same prophet within a group of Old Testament figures was not practiced, what is to be done? Therefore, other, usually minor, prophets, were selected to hold the scrolls inscribed with the text by other authors, for example Isaiah. Such cases are well documented in the churches of Panagia ton Chalkeon and the Holy Apostles in Thessalonike, and in the church of the Resurrection in Verroia, where the selection of prophets? quotations, usually inspired by the liturgical tradition, furthermore serves to underscore a certain idea of a theological or iconographic nature.
Od makedonskog perioda nadalje (867-1453), situacija se dosta promenila u vizantijskom slikarstvu, narocito kada se radi o odabiranju proroka i njihovih citata. Oblik crkvene arhitekture se takodje izmenio i vrlo cesto proroci su premesteni sa zidova crkve u kupolu, i ako mogu da se vide i na nekim drugim povrsinama, kao na primer u timpanonu ili na potrbusju lukova. Izgleda da se nije vise obracala stroga paznja originalnom skupu od sesnaest pisaca prorockih knjiga, i zato su izvesnom broju izabranih proroka dodate druge biblijske licnosti koje su isto tako obelezavane kao proroci. Na primer to su carevi David i Solomon, zatim prvosvestenici Mojsije sa Aronom, i prorok Ilija sa Jelisejem. Takve grupe figura su postale povlascen ikonografski izbor. Kako je sacuvano dosta likovne evidencije, narocito iz 11. veka i docnije, studirajuci ove figure mogu da se donesu izvesni zakljucci: strogi biblijski red proroka je napusten, licnosti i njihovi citati odabirani su da bi se podvukla teoloska i ikonografska poruka odredjenog spomenika. Medjutim, mogu da se primete i odstupanja od ustaljenih reprezentacija proroka koji drze uobicajene citate izabrane iz njihovih knjiga. U ovom clanku, autorka ce postaviti pitanja i pokusati da pruzi odgovore, gde, kada i zasto su se desile zamene prorockih tekstova. Iz sacuvane vizuelne dokumentacije moze da se zakljuci sledece: prvo, u nekim slucajevima nalaze se dve vrste formalnih gresaka, koje ce autorka ovoga clanka ispitati na pocetku rada. Drugo, dokazi ukazuju da je u vecini sacuvanih primera, kada se izvrsi razmena teksta izmedju originalnog pisca citata i nosioca tog citata, to je namerno ucinjeno. Svrstan od strane autorke kao ocigledna greska vizuelne prirode, slucaj Palantinske Kapele u Palermu (oko 1148) moze da se navede (sl. 1). Ovde prorok Jeremija identifikovan kao takav u natpisu imena, nosi svitak sa citatom iz Jezekije 44:2, a Jezekija drzi svitak sa citatom proroka Baruha, Baruh 3:35. Kako ova dva velika proroka imaju ikonografske slicnosti kao stari i sedi ljudi izgleda da mozaicar nije mogao da napravi razliku izmedju njihovih likova, ili kao lokalni umetnik, koji govori latinski, a kopira sa vizantijskog originala on nije mogao ni da razume ni da procita grcki tekst koji je kopirao i upisao na svicima proroka, tako da je napravio zamenu tekstova i time nacinio gresku. Isaija je najcesce od svih proroka bio ukljucen u naslikane grupe ovih figura, zato sto su mnoga od njegovih prorocanstava bila vazan deo liturgijskog citanja. Zbog toga je svitak koji on drzi ispisan raznim izabranim citatima, od kojih je najpoznatiji tekst Isaija 7:14. Skoro nikad njegov rotulus nije savijen, ili ispunjen citatom nekog drugog autora. Jedan primer ovakvog slucaja nalazi se u kapeli Joakima i Ane (Kraljeva crkva) u manastiru Studenici u Srbiji, koja je datirana u 1314. godinu (sl. 2). Ovde Isaija nosi citat iz Knjige Postanja 1:1, koji je standardno napisan na svitku koji drzi prorok Mojsije. G. Babic, pisac monografije o kapeli Joakima i Ane, pripisuje prepisivac u teksta ovu gresku, zato sto citati iz Knjige Postanja 1:1, i Isaija 7:14 slede jedan drugog u liturgijskom citanju iz parimija za vreme proslave Hristovog Rodjenja. Gore navedeni primeri izgledaju kao nehoticne greske, koje su napravili ili slikar ili prepisivac, ispisujuci ime i prepisujuci citat, i one zaista pripadaju kategoriji formalne prirode. Medjutim, postoje i drugi slucajevi u kojima je jedan prorok bio odredjen da nosi na svome svitku tekst nekog drugog autora. Po misljenju autorke, ovo su namerno ucinjene zamene teksta, prouzrokovane varijacijama ikonografskog programa datog spomenika, koji je planirao neki uceni teolog. Nekoliko primera je dosta da dokazu ovu ideju. Najzapazeniji je slucaj proroka Jeremije, koji u dosta velikom broju spomenika nosi na svom svitku citat iz knjige Baruha, Baruh 3:35 (3:36). Najstariji primer ovakve kombinacije koji je nasla autorka je sada izgubljena mozaicka figura proroka Jeremije iz Svete Sofije u Carigradu, koja datira iz poslednje cetvrtine devetog veka (sl. 3). Ovaj izbor moze da se prati u svim zemljama pod uticajem Vizantije kao i za vreme otomanske vladavine. Primer iz crkve Panagia ton Chalkeon u Solunu slikane oko 1028, bice ovde samo spomenut, zato sto nije identifikovan prorok koji nosi svitak sa citatom iz Isaije 9:1, zbog izgubljenog imena ove figure i velikog ostecenja povrsine fresaka ovog spomenika. Do danas je ovde u dobosu kupole identifikovano samo osam od sesnaest starozavetnih proroka, i sest od njihovih osam tekstova. Medju prepoznatim figurama je i prorok Isaija cija poruka je popularni citat Isaija 7:14. Posto je proucila mnoge slucajeve, autorka zna da se predstava istog proroka ne ponavlja dva puta u jednoj grupi, pa se mora pretpostaviti da neidentifikovan prorok naslikan zapadno od zamisljene juzne ose kubeta nije ponovljen Isaija, nego neki drugi prorok, odredjen da nosi citat iz Isaije 19:1. Grupe proroka iz dve crkve zrelog paleoloskog stila jasno ilustruju ovaj proces selekcije citata i izbora figura koje su zaduzene da nose odredjene poruke. To su crkva Svetih Apostola u Solunu (oko 1310-1312) i crkva Vaskrsenja Hristovog u Veriji (1314). U kupoli prve nalaze se Sofonije sa svitkom na kome je napisan citat iz Isaije 19:1, i Jelisej sa citatom iz Jezekije 7:10 (sl. 4). Dva velika proroka, cije citate gore spomenuti proroci nose su takodje prisutni u Svetim Apostolima, saljuci sledece poruke izabrane iz njihovih knjiga: Isaija Isaija 66:25, i Jezekija, Jezekija 1:19. Jednobrodna, bezkupolna crkva Vaskrsenja Hristovog u Veriji ima naslikane biste proroka, koji drze otvorene i ispisane svitke. Oni se nalaze u drugoj zoni juznog i severnog zida broda a odnose se na scene iz Hristovog zivota, koje su naslikane direktno iznad njih. Ono sto je neobicno u ovom primeru je cinjenica da su cetiri citata uzeta iz knjige proroka Isaije. Autor nosi samo jedan od njih, dok se ostala tri teksta nalaze na svicima tri mala proroka. Svitak koji drzi Isaija ima citat iz Isaije 9:6; Naumu je dat zadatak da preda poruku iz Isaije 50:5 Amosu, poruku iz Isaije 53:7; a Egeju, iz Isaije 6:1 (sl. 5). Pored toga Joilo ima citat iz Jeremije 32:39, a izuzetak cini Sofonije, koji nosi tekst 24:30 iz Jevandjelja po Mateju. U mnogim vizantijskim crkvama koje su slikane u periodu posle Ikonoklazma, pa cak i posle otomanskog osvajanja, ima povremenih primera da prorok nosi svitak ispisan citatom nekog drugog autora. Medjutim, slucajevi koji su obradjeni u ovom clanku, tipicnije i potpunije od drugih dokumentuju nenamerne formalne greske napravljene od strane slikara ili prepisivaca i namerno podesavanje u izboru tekstova raznih proroka i njihovih nosioca, prouzrokovano raznovrsnim razlozima.